อภิญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา

[2] อิทานิ วิสฺสชฺชนุทฺเทสสงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ กถํ อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติอาทิ นิทฺเทสวาโร อารทฺโธฯ ตตฺถ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทสาทีสุ ปญฺจสุ อาทิโต เอกกาทิวเสน ทส ทส วิสฺสชฺชนานิ ทสุตฺตรปริยาเยน สํสนฺเทตฺวา อุทฺทิฏฺฐานิฯ เตสุ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส ตาว สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ สญฺญาภวาทีสุ เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตาฯ อาหารฏฺฐิติกาติ อาหารโต ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกาฯ ฐิตีติ เจตฺถ สกกฺขเณ อตฺถิตา อธิปฺเปตาฯ อิติ สพฺพสตฺตานํ ฐิติเหตุ อาหาโร นา เอโก ธมฺโม อธิเกน ญาเณน ชานิตพฺโพฯ ปจฺจเย หิ อภิญฺญาเต ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ อภิญฺญาตา โหนฺติ อุภินฺนมฺปิ อญฺญมญฺญาเปกฺขตฺตาฯ เอเตน ญาตปริญฺญา วุตฺตา โหติฯ นนุ จ เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ ‘‘อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา’’ติอาทิ (วิภ. 1017), ตํ วิรุชฺฌตีติฯ ตญฺจ น วิรุชฺฌติฯ เตสญฺหิ ฌานํ อาหาโรติฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา, สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายฯ กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺญาณํ จตุตฺถ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.11) อิทํ วิรุชฺฌตีติฯ อิทมฺปิ น วิรุชฺฌติฯ เอตสฺมิญฺหิ สุตฺเต นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณาว ธมฺมา อาหาราติ วุตฺตาฯ อิธ ปน ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโตฯ สพฺพสงฺขตธมฺมานญฺหิ ปจฺจโย ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส จ ยํ ยํ ผลํ ชเนติ, ตํ ตํ อาหรติ นามฯ ตสฺมา อาหาโรติ วุจฺจติฯ เตเนวาห –

‘‘อวิชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย อาหาโร? ‘ปญฺจ นีวรณา’ติสฺส วจนียํฯ ปญฺจ นีวรเณปาหํ, ภิกฺขเว, สาหาเร วทามิ, โน อนาหาเรฯ โก จ, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ อาหาโรฯ ‘อโยนิโส มนสิกาโร’ติสฺส วจนีย’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 10.61)ฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ

เอตสฺมิญฺหิ ปจฺจยาหาเร คหิเต ปริยายาหาโรปิ นิปฺปริยายาหาโรปิ สพฺโพ คหิโตว โหติฯ

ตตฺถ อสญฺญภเว ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘ธี จิตฺตํ, ธี จิตฺตํ, จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว สาธุฯ จิตฺตญฺหิ นิสฺสาย วธพนฺธนาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺเต อสติ นตฺเถต’’นฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํกตฺวา อสญฺญภเว นิพฺพตฺตนฺติฯ โย ยสฺส อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน อิริยาปเถน นิพฺพตฺติตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐติฯ เอตฺตกํ อทฺธานํ นิปนฺโน วิย นิสินฺโน วิย ฐิโต วิย โหติฯ เอวรูปานญฺจ สตฺตานํ ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ

เต หิ ยํ ฌานํ ภาเวตฺวา นิพฺพตฺตา , ตเท เนสํ ปจฺจโย โหติฯ ยถา ชิยาเวเคน ขิตฺตสโร ยาว ชิยาเวโค อตฺถิ, ตาว คจฺฉติ, เอวํ ยาว ฌานปจฺจโย อตฺถิ, ตาว ติฏฺฐนฺติฯ ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต ขีณเวโค สโร วิย ปตนฺติฯ

เย ปน เต เนรยิกา ‘‘เนวุฏฺฐานผลูปชีวิโน น ปุญฺญผลูปชีวิโน’’ติ วุตฺตา, เตสํ โก อาหาโรติ? เตสํ กมฺมเมว อาหาโรติฯ กิํ ปญฺจ อาหารา อตฺถีติ? ‘‘ปญฺจ, น ปญฺจา’’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํฯ นนุ ‘‘ปจฺจโย อาหาโร’’ติ วุตฺโต, ตสฺมา เยน กมฺเมน เต นิรเย นิพฺพตฺตา, ตเทว เตสํ ฐิติปจฺจยตฺตา อาหาโรฯ ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (อ. นิ. 3.36; ม. นิ. 3.250)ฯ ตสฺมา อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกาติ อตฺโถฯ กพฬีการํ อาหารํ อารพฺภาติ เจตฺถ วิวาโท น กาตพฺโพฯ มุเข อุปฺปนฺนเขโฬปิ หิ เตสํ อาหารกิจฺจํ สาเธติฯ เขโฬ หิ นิรเย ทุกฺขเวทนีโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, สคฺเค สุขเวทนีโยฯ อิติ กามภเว นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร อาหารา, รูปารูปภเวสุ ฐเปตฺวา อสญฺญภวํ เสสานํ ตโย , อสญฺญานญฺเจว อวเสสานญฺจ ปจฺจยาหาโรติ อิมินา อาหาเรน สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ

สพฺเพ สตฺตาติ จ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา, สพฺเพ สงฺขาราติ อธิปฺปาโยฯ ภควโตปิ หิ ธมฺมปุคฺคลานํ วเสน จตุพฺพิธา เทสนา – ธมฺมาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนาติฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหติ, ยถยิทํ จิตฺตํฯ จิตฺตํ, ภิกฺขเว, ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 1.22) เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนาฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 1.268) เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนาฯ ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ (อ. นิ. 1.170, 309), เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนาฯ ‘‘เอกปุคฺคลสฺส ภิกฺขเว, ปาตุภาวา มหโต จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหตี’’ติ (อ. นิ. 1.175-186) เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนาฯ

ตาสุ อิธ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา ฯ อุปริ ยาว ทสกา ธมฺมานํเยว คหิตตฺตา สตฺตคฺคหเณน ธมฺมคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน วา สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนธมฺมานํเยว อธิเกน ญาเณน สภาวโต อุปปริกฺขิตพฺพตฺตา สตฺตคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, สงฺขาเร อุปาทาย สตฺโตติ ปญฺญตฺติมตฺตสมฺภวโต วา ผโลปจาเรน สงฺขารา ‘‘สตฺตา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ น หิ โกจิ สตฺโต ปจฺจยฏฺฐิติโก อตฺถิ อญฺญตฺร สงฺขาเรหิ, โวหารวเสน ปน เอวํ วุจฺจติฯ เอวเมเตน ญาตปริญฺญา วุตฺตา โหติฯ

ทฺเว ธาตุโยติ สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุฯ ตตฺถ อเนเกหิ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตา ปญฺจกฺขนฺธา สงฺขตา ธาตุ, เกหิจิ ปจฺจเยหิ อกตํ นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุฯ

ติสฺโส ธาตุโยติ กามธาตุ รูปธาตุ อรูปธาตุ (วิภ. 181-182)ฯ ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธา ธาตู อายตนา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ อยํ วุจฺจติ กามธาตุ (วิภ. 182; ธ. ส. 1287)ฯ ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ อยํ วุจฺจติ รูปธาตุฯ ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ อยํ วุจฺจติ อรูปธาตุฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กามธาตูติ กามภโว ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ, รูปธาตูติ รูปภโว ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติฯ อรูปธาตูติ อรูปภโว จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ทสุตฺตรปริยาเยน โยชนาฯ

สงฺคีติปริยาเยน ปน ‘‘ติสฺโส กุสลธาตุโย – เนกฺขมฺมธาตุ อพฺยาปาทธาตุ อวิหิํสาธาตุฯ อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย – รูปธาตุ อรูปธาตุ นิโรธธาตุฯ

อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย – หีนา ธาตุ มชฺฌิมา ธาตุ ปณีตา ธาตู’’ติ (ที. นิ. 1.3.305) วุตฺตา ธาตุโยปิ เอตฺถ ยุชฺชนฺติ (วิภ. 181-182)ฯ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโปฯ อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตุฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตุฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป อพฺยาปาทธาตุฯ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป อวิหิํสาธาตุฯ ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติฯ อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตุ (วิภ. 182)ฯ รูปารูปธาตุโย วุตฺตาเยวฯ นิโรธธาตุ นิพฺพานํฯ หีนา ธาตุ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา, มชฺฌิมา ธาตุ อวเสสา เตภูมกธมฺมาฯ ปณีตา ธาตุ นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ สพฺพาปิ จ นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุฯ

จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ อิเมสํ วณฺณนา สจฺจวิสฺสชฺชเนสุเยว ภวิสฺสติฯ

ปญฺจ วิมุตฺตายตนานีติ อตฺตโน หิตตฺถาย ปเรหิ ปวตฺติตธมฺมเทสนาสวนํ, ปเรสํ หิตตฺถาย อตฺตโน ยถาสุตธมฺมเทสนา, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส สชฺฌายกรณํ, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส เจตสา อนุวิตกฺกนํ, กสิณาสุภาทีสุ อนุกูลํ อารมฺมณนฺติ, อิมานิ ปญฺจ วิมุจฺจนการณานิฯ ยถาห –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, ยถา ยถา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส ตสฺมิํ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ, ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อิทํ ปฐมํ วิมุตฺตายตนํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติฯ ยถา ยถา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ อิทํ ทุติยํ วิมุตฺตายตนํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน นเหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติฯ ยถา ยถา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ อิทํ ตติยํ วิมุตฺตายตนํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน นเหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติฯ ยถา ยถา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ อิทํ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน นเหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ, อปิ จ ขฺวสฺส อญฺญตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญาย, ยถา ยถา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อญฺญตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญาย ตถา ตถา โส ตสฺมิํ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จฯ

ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ , ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ อิทํ ปญฺจมํ วิมุตฺตายตน’’นฺติ (อ. นิ. 5.26; ที. นิ. 3.322)ฯ

ฉ อนุตฺตริยานีติ เอตฺถ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรานิ, อนุตฺตรานิ เอว อนุตฺตริยานิ, เชฏฺฐกานีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ฉยิมานิ (อ. นิ. 6.8, 30), ภิกฺขเว, อนุตฺตริยานิฯ กตมานิ ฉ? ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํ, ปาริจริยานุตฺตริยํ, อนุสฺสตานุตฺตริยนฺติฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ทสฺสนานุตฺตริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ หตฺถิรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อสฺสรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ, มณิรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อุจฺจาวจํ วา ปน ทสฺสนาย คจฺฉติ, สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ ทสฺสนาย คจฺฉติฯ อตฺเถตํ, ภิกฺขเว, ทสฺสนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามิฯ ตญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ทสฺสนํ หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ทสฺสนาย คจฺฉติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว, ทสฺสนานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ญายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ทสฺสนาย คจฺฉติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทสฺสนานุตฺตริยํฯ อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ

‘‘สวนานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เภริสทฺทมฺปิ สวนาย คจฺฉติ, วีณาสทฺทมฺปิ สวนาย คจฺฉติ, คีตสทฺทมฺปิ สวนาย คจฺฉติ, อุจฺจาวจํ วา ปน สวนาย คจฺฉติ, สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติฯ

อตฺเถตํ, ภิกฺขเว, สวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามิ ฯ ตญฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, สวนํ หีนํ…เป.… น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว, สวนานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สวนานุตฺตริยํฯ อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํฯ

‘‘ลาภานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุตฺตลาภมฺปิ ลภติ, ทารลาภมฺปิ ลภติ, ธนลาภมฺปิ ลภติ, อุจฺจาวจํ วา ปน ลาภมฺปิ ลภติฯ สมเณ วา พฺราหฺมเณ วา มิจฺฉาทิฏฺฐิเก มิจฺฉาปฏิปนฺเน สทฺธํ ปฏิลภติฯ อตฺเถโส, ภิกฺขเว, ลาโภ, เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โส จ โข เอโส, ภิกฺขเว, ลาโภ หีโน…เป.… น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคเต วา ตถาคตสาวเก วา สทฺธํ ปฏิลภติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว, ลาภานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคเต วา ตถาคตสาวเก วา สทฺธํ ปฏิลภติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ลาภานุตฺตริยํ ฯ อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํฯ

‘‘สิกฺขานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ หตฺถิสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, อสฺสสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, รถสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, ธนุสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, ถรุสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, อุจฺจาวจํ วา ปน สิกฺขติ, สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส สิกฺขติฯ อตฺเถสา, ภิกฺขเว, สิกฺขา, เนสา นตฺถีติ วทามิฯ สา จ โข เอสา, ภิกฺขเว, สิกฺขา หีนา…เป.… น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ

เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว , สิกฺขานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สิกฺขานุตฺตริยํฯ อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํฯ

‘‘ปาริจริยานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ขตฺติยมฺปิ ปริจรติ, พฺราหฺมณมฺปิ ปริจรติ, คหปติมฺปิ ปริจรติ, อุจฺจาวจํ วา ปน ปริจรติ, สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ ปริจรติฯ อตฺเถสา, ภิกฺขเว, ปาริจริยา, เนสา นตฺถีติ วทามิฯ สา จ โข เอสา, ภิกฺขเว, ปาริจริยา หีนา…เป.… น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ปริจรติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว, ปาริจริยานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ปริจรติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปาริจริยานุตฺตริยํฯ อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํ, ปาริจริยานุตฺตริยํฯ

‘‘อนุสฺสตานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุตฺตลาภมฺปิ อนุสฺสรติ, ทารลาภมฺปิ อนุสฺสรติ, ธนลาภมฺปิ อนุสฺสรติ, อุจฺจาวจํ วา ปน อนุสฺสรติ, สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ อนุสฺสรติฯ อตฺเถสา, ภิกฺขเว, อนุสฺสติ, เนสา นตฺถีติ วทามิฯ สา จ โข เอสา, ภิกฺขเว, อนุสฺสติ หีนา…เป.… น นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา อนุสฺสรติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภิกฺขเว, อนุสฺสตีนํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา อนุสฺสรติ นิวิฏฺฐสทฺโธ นิวิฏฺฐเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโนฯ

อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อนุสฺสตานุตฺตริยํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ฉ อนุตฺตริยานี’’ติ (อ. นิ. 6.30)ฯ

สตฺต นิทฺทสวตฺถูนีติ เอตฺถ นตฺถิ เอตสฺส ทสาติ นิทฺทโสฯ นิทฺทสสฺส นิทฺทสภาวสฺส วตฺถูนิ การณานิ นิทฺทสวตฺถูนิฯ ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา ปุน ทสวสฺโส น โหตีติ นิทฺทโสติ วุจฺจติฯ น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว น โหติ, นววสฺโสปิ…เป.… เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยวฯ น เกวลญฺจ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต, สตฺตวสฺสิกกาเล ปรินิพฺพุโตปิ นิสฺสตฺโต นิทฺทโส นิมุหุตฺโต โหติเยวฯ ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺนโวหารํ ปน สาสเน ขีณาสวสฺส อาโรเปตฺวา ตตฺถ ตาทิสสฺส อภาวํ, อิธ จ สพฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ภควา ตาทิสสภาวสฺส การณานิ ‘‘สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี’’ติ อาหฯ ยถาห –

‘‘สตฺติมานิ, ภิกฺขเว, นิทฺทสวตฺถูนิฯ กตมานิ สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมฯ ธมฺมนิสนฺติยา ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ ธมฺมนิสนฺติยา อวิคตเปโมฯ อิจฺฉาวินเย ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ อิจฺฉาวินเย อวิคตเปโมฯ ปฏิสลฺลาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ ปฏิสลฺลาเน อวิคตเปโมฯ วีริยารมฺเภ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ วีริยารมฺเภ อวิคตเปโม ฯ สติเนปกฺเก ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ สติเนปกฺเก อวิคตเปโมฯ ทิฏฺฐิปฏิเวเธ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายติญฺจ ทิฏฺฐิปฏิเวเธ อวิคตเปโมฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี’’ติ (อ. นิ. 7.20)ฯ

เถโรปิ ตเถว เทสนํ อุทฺธริตฺวา ‘‘สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี’’ติ อาหฯ

อฏฺฐ อภิภายตนานีติ เอตฺถ อภิภุยฺยมานานิ อายตนานิ เอเตสํ ฌานานนฺติ อภิภายตนานิ, ฌานานิฯ อายตนานีติ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนสงฺขาตานิ กสิณารมฺมณานิฯ

ญาณุตฺตริโก หิ ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิํ เอตฺถ อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํฯ น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ, ตานิ อารมฺมณานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอวํ อุปฺปาทิตานิ ฌานานิ ‘‘อภิภายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘กตมานิ (อ. นิ. 8.65) อฏฺฐ? อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ ปฐมํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ ทุติยํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ ตติยํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ จตุตฺถํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิฯ เสยฺยถาปิ นาม อุมาปุปฺผํ นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ, เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ ปญฺจมํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิฯ

เสยฺยถาปิ นาม กณิการปุปฺผํ ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ ปีตนิภาสํ, เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ ปีตนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ ฉฏฺฐํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิฯ เสยฺยถาปิ นาม พนฺธุชีวกปุปฺผํ โลหิตกํ โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ, เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โลหิตกํ โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ สตฺตมํ อภิภายตนํฯ

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิฯ เสยฺยถาปิ นาม โอสธิตารกา โอทาตา โอทาตวณฺณา โอทาตนิทสฺสนา โอทาตนิภาสา, เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โอทาตํ โอทาตวณฺณํ โอทาตนิทสฺสนํ โอทาตนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อิทํ อฏฺฐมํ อภิภายตนํฯ อิมานิ อฏฺฐ อภิภายตนานิ (อ. นิ. 8.65; ที. นิ. 3.358)ฯ

นว อนุปุพฺพวิหาราติ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนุ อนุปุพฺพํ, อนุปุพฺพํ วิหริตพฺพโต สมาปชฺชิตพฺพโต วิหารา อนุปุพฺพวิหารา, อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหาราติ อตฺโถฯ

‘‘กตเม นว? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน, สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 9.33; ที. นิ. 3.343, 359) วุตฺตา นว อนุปุพฺพวิหาราวฯ

ทส นิชฺชรวตฺถูนีติ มิจฺฉาทิฏฺฐาทีนิ นิชฺชรยนฺติ นาสยนฺตีติ นิชฺชรานิฯ วตฺถูนีติ การณานิฯ นิชฺชรานิ จ ตานิ วตฺถูนิ จาติ นิชฺชรวตฺถูนิฯ สมฺมาทิฏฺฐาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ

‘‘กตมานิ (อ. นิ. 10.106; ที. นิ. 3.360) ทส? สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหติฯ เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป นิชฺชิณฺโณ โหติฯ

เย จ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ , เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาวาจสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา นิชฺชิณฺณา โหติฯ เย จ มิจฺฉาวาจาปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวาจาปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมากมฺมนฺตสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต นิชฺชิณฺโณ โหติฯ เย จ มิจฺฉากมฺมนฺตปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมากมฺมนฺตปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาอาชีวสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว นิชฺชิณฺโณ โหติฯ เย จ มิจฺฉาอาชีวปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาอาชีวปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาวายามสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวายาโม นิชฺชิณฺโณ โหติฯ เย จ มิจฺฉาวายามปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวายามปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาสติสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสติ นิชฺชิณฺณา โหติฯ เย จ มิจฺฉาสติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาสมาธิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสมาธิ นิชฺชิณฺโณ โหติฯ เย จ มิจฺฉาสมาธิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสมาธิปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาญาณิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาญาณํ นิชฺชิณฺณํ โหติฯ เย จ มิจฺฉาญาณปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาญาณปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

‘‘สมฺมาวิมุตฺติสฺส , ภิกฺขเว, มิจฺฉาวิมุตฺติ นิชฺชิณฺณา โหติฯ เย จ มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตี’’ติ (อ. นิ. 10.106; ที. นิ. 3.360) วุตฺตานิ ทส นิชฺชรวตฺถูนิฯ

[3] สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยนฺติอาทิ ภควตา วุตฺตํ อิธ อาหริตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิญฺจ-อิติ จ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ จกฺขาทีนิ ติํส วิสฺสชฺชนานิ ฉสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมิํ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ทฺวารารมฺมณปวตฺติกฺกเมน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ – มํสจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ จฯ เตสุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ญาณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขูติ ปญฺจวิธํ ปญฺญาจกฺขุฯ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (ม. นิ. 1.283; 2.339; มหาว. 9) อิทํ พุทฺธจกฺขุ นามฯ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 32; โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) อิทํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15) อิทํ ญาณจกฺขุ นามฯ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. 1.285) อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นามฯ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. 2.395) อิทํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ญาณํ ธมฺมจกฺขุ นามฯ

มํสจกฺขุปิ สสมฺภารจกฺขุ , ปสาทจกฺขูติ ทุวิธํ โหติฯ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิปขุเมหิ ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปกมชฺฌา นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ เสตกณฺหาติกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ อิทมิธาธิปฺเปตํฯ

ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทเส ทิฏฺฐิมณฺฑเล สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต มุคฺควิทลมตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺญาณํ, จกฺขุสฺส วา วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ อุปสคฺเคน ปทํ มณฺเฑตฺวา สมฺผสฺโสติ วุตฺตํฯ จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยาฯ เวทยิตนฺติ วินฺทนํ, เวทนาติ อตฺโถฯ ตเทว สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํฯ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ โส ปน จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาต อญฺญมญฺญนิสฺสย วิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสนปญฺจธา, สนฺตีรณาทิสมฺปยุตฺตานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติฯ

สุณาตีติ โสตํฯ ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ สปฺปนฺตีติ สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ คนฺธยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถุํ สูเจนฺตีติ อตฺโถฯ ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา ชิวฺหาฯ สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติฯ รสนฺติ เต สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ โส ยาวตา อิมสฺมิํ กาเย อุปาทิณฺณปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปสาโท กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติฯ ผุสียนฺตีติ โผฏฺฐพฺพาฯ มุนาตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา ฯ มโนติ สหาวชฺชนํ ภวงฺคํฯ ธมฺมาติ ทฺวาทสปเภทา ธมฺมารมฺมณา ธมฺมาฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโสฯ โส สมฺปยุตฺตาย เวทนาย วิปากปจฺจยวชฺเชหิ เสเสหิ สตฺตหิ ปจฺจโย โหติ, อนนฺตราย เตเหว, เสสานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติฯ

รูปาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ ขนฺธวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ สีตาทีหิ รุปฺปติ ปีฬียตีติ รูปํฯ เวทยตีติ เวทนาฯ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ สงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ จกฺขาทีนิ ธมฺมวิจารปริยนฺตานิ ทส ฉกฺกวเสน, สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ ปิยรูปสาตรูปวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา เวทนา ตํตํสมฺปยุตฺตาวฯ รูเปสุ สญฺญา รูปสญฺญาฯ สญฺเจตยตีติ สญฺเจตนา, อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ ตสตีติ ตณฺหา, ปิปาสตีติ อตฺโถฯ วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร, วิจรณํ วา วิจาโร, อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[4] ปถวีธาตาทีนิ ฉ วิสฺสชฺชนานิ สํขิตฺเตน นามรูปววตฺถานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ปตฺถฏตฺตา ปถวีฯ อปฺเปติ, อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชยตีติ เตโชฯ วายตีติ วาโยฯ น กสฺสติ น นิกสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ ภินฺทิตุํ วา น สกฺกาติ อากาโสฯ นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตุฯ

ปถวีกสิณาทีนิ ทส วิสฺสชฺชนานิ กสิณภาวนาวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ กสิณนฺติ สกลผรณวเสน กสิณมณฺฑลมฺปิ ตสฺมิํ อุปฏฺฐิตนิมิตฺตมฺปิ ตทารมฺมณํ ฌานมฺปิ วุจฺจติฯ อิธ ปน ฌานํ อธิปฺเปตํฯ อาทิมฺหิ จตฺตาริ มหาภูตกสิณารมฺมณานิ ฌานานิ, ตโต ปรานิ จตฺตาริ วณฺณกสิณารมฺมณานิฯ อากาสกสิณนฺติ ปริจฺเฉทากาโส, ตทารมฺมณญฺจ ฌานํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, ตทารมฺมณญฺจ อากาสานญฺจายตนํฯ วิญฺญาณกสิณนฺติ อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณํ, ตทารมฺมณญฺจ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ

เกสาทีนิ ทฺวตฺติํส วิสฺสชฺชนานิ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ

เตสุ ปน เกสาทีสุ ปฏิกูลโต อุปฏฺฐิเตสุ กายคตาสติวเสน อสุภกมฺมฏฺฐานํ โหติ, วณฺณโต อุปฏฺฐิเตสุ กสิณกมฺมฏฺฐานํ โหติ, ธาตุโต อุปฏฺฐิเตสุ จตุธาตุววตฺถานกมฺมฏฺฐานํ โหติ, เกสาติอาทีนิ จ ปฏิกูลโต วณฺณโต วา อุปฏฺฐิตานํ ตทารมฺมณานิ ฌานานิ, ธาตุโต อุปฏฺฐิตสฺส เต จ โกฏฺฐาสา ตทารมฺมณา จ ธาตุภาวนา เวทิตพฺพาฯ

เกสา อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต จ คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา สีสกฏาหเวฐนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ฐิตา อเนกสตสหสฺสสงฺขาฯ

โลมา ฐเปตฺวา เกสาทีนํ ปติฏฺฐิโตกาสํ หตฺถตลปาทตลานิ จ เยภุยฺเยน สรีรจมฺเม นวนวุติยา โลมกูปสหสฺเสสุ ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ฐิตาฯ

นขา องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเฐสุ ฐิตา วีสติฯ

ทนฺตา ทฺวีสุ หณุกฏฺฐิเกสุ ฐิตา เยภุยฺเยน ทฺวตฺติํสฯ

ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ ฉวิยา เหฏฺฐา ฐิตํ จมฺมํฯ

มํสํ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตานิ นวมํสเปสิสตานิฯ

นฺหารู สกลสรีเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธิตฺวา ฐิตานิ นว นฺหารุสตานิฯ

อฏฺฐี สกลสรีเร เหฏฺฐา อฏฺฐีนํ อุปริ ฐิตานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิฯ

อฏฺฐิมิญฺชา เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตา มิญฺชาฯ

วกฺกํ คลวาฏกา นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธา หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตา ทฺเว มํสปิณฺฑิกาฯ

หทยํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ฐิตํ อนฺโต จิตฺตสนฺนิสฺสยํ อฑฺฒปสตมตฺตโลหิตปุณฺณํ ปุนฺนาคฏฺฐิปติฏฺฐานมตฺตาวาฏกํ หทยมํสํฯ

ยกนํ ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ ยมกมํสปฏลํฯ

กิโลมกํ หทยวกฺกานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกสงฺขาตญฺจ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกสงฺขาตญฺจาติ ทุวิธํ ปริโยนหนมํสํฯ

ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ อุทรชิวฺหามํสํฯ

ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตเร หทยยกนานํ อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ฐิตํ ทฺวตฺติํสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสมํสํฯ

อนฺตํ อุปริ คลวาฏเก เหฏฺฐา กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตา ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสหตฺถา อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถา เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิฯ

อนฺตคุณํ อนฺตโภเค เอกโต อคลนฺเต อาพนฺธิตฺวา เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตรา ฐิตํ พนฺธนํฯ

อุทริยํ ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตํขณวิคตวณฺณคนฺธรสาทิสมฺปทํ ตนฺตวายขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวฐิตํ หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุถิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณพุพฺพุฬกานิ มุญฺจนฺตํ ปรมกสมฺพุกทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวํ อาปชฺชิตฺวา อามาสยสงฺขาเต อุปรินาภิอนฺตปฏเล ฐิตํ นานปฺปการกํ อสิตปีตขายิตสายิตํฯ

กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ฐิตํ วจฺจํฯ

ปิตฺตํ หทยมํสปปฺผาสานํ อนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ฐิตํ มหาโกสาตกีโกสกสทิเส ปิตฺตโกสเก ฐิตํ พทฺธปิตฺตสงฺขาตญฺจ, เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ อพทฺธปิตฺตสงฺขาตญฺจาติ ทุวิธํ ปิตฺตํฯ

เสมฺหํ อุทรปฏเล ฐิตํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ เสมฺหํฯ

ปุพฺโพ ขาณุกณฺฏกปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต วา สรีรปฺปเทเส อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภวเสน วา อุปฺปนฺเนสุ คณฺฑปีฬกาทีสุ ปริปกฺกโลหิตปริณาโมฯ โลหิตํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมานํ ฐิตํ เอกปตฺถปูรมตฺตํ สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาตญฺจ, เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ฐเปตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทิณฺณสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํ สํสรณโลหิตสงฺขาตญฺจาติ ทุวิธํ โลหิตํฯ

เสโท อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สนฺตตฺเต สรีเร สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุฯ

เมโท ถูลสฺส สกลสรีเร จมฺมมํสนฺตเร กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ถินสิเนโหฯ

อสฺสุ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺฐหิตฺวา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐนฺตี วา ปคฺฆรนฺตี วา อาโปธาตุฯ

วสา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาเคหิ อุสฺมาชาเตสุ เยภุยฺเยน หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิโต วิลีนสิเนโหฯ

เขโฬ ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺตสฺส วา สรนฺตสฺส วา มุเข วา ฐเปนฺตสฺส หทยํ วา อากิลายนฺตสฺส กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ภิยฺโย อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย ติฏฺฐมานา เผณมิสฺสา อาโปธาตุฯ

สิงฺฆาณิกา วิสภาคาหารอุตุวเสน สญฺชาตธาตุกฺโขภสฺส วา โรทนฺตสฺส วา อนฺโตสีเส มตฺถลุงฺคโต คลิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐนฺตํ วา ปคฺฆรนฺตํ วา ปูติ อสุจิ ปิจฺฉิลํฯ

ลสิกา อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานํ อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตํ ปิจฺฉิลกุณปํฯ

มุตฺตํ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏพฺภนฺตเร ฐิตา อาโปธาตุฯ

มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย ฐิโต จตุปิณฺฑสโมธาโน มิญฺชราสิฯ

จกฺขายตนาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ทฺวาทสายตนวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ ฯ ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.102; 5.23) การณํฯ

จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย เนสํ นิวาสฏฺฐานํ , จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสยตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโร, ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺฐานํ, ตํนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส, จกฺขาทีนํ อภาเว อภาวโต จกฺขาทโย จ เนสํ การณนฺติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํฯ เอวํ เสสานิปิฯ

จกฺขุธาตาทีนิ อฏฺฐารส วิสฺสชฺชนานิ อฏฺฐารสธาตุวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ วิธียเต, เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิํ, อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺเต, ธารียนฺตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา อวสวตฺตนโตฯ เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติฯ ตถาวิหิตญฺเจตํ เอตาสฺเวว ธียติ, ฐปียตีติ อตฺโถฯ อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตาฯ เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิยาติ ธาตุโยฯ วิจิตฺตา เหตา ญาณเนยฺยาวยวาติฯ ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา, เอวเมเวเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพาฯ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติฯ อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.343-344) ชีวสญฺญาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุฯ เอวํ เสสาปิฯ มโนธาตูติ จ ติสฺโส มโนธาตุโยฯ ธมฺมธาตูติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา โสฬส สุขุมรูปานิ นิพฺพานญฺจฯ มโนวิญฺญาณธาตูติ ฉสตฺตติ มโนวิญฺญาณธาตุโยฯ

จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ พาวีสติ วิสฺสชฺชนานิ พาวีสตินฺทฺริยวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ จกฺขุเมว ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ โสตเมว สวนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ โสตินฺทฺริยํฯ ฆานเมว ฆายนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ฆานินฺทฺริยํฯ ชิวฺหา เอว สายนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ชิวฺหินฺทฺริยํฯ กาโย เอว ผุสนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํฯ มนเต อิติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ – นาลิยา มินมาโน วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ มนติ ชานาตีติ มโน, ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํฯ

ชีวนฺติ เตน ตํสหชาตา ธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํฯ สพฺพกมฺมชรูปสหชํ สหชรูปานุปาลนํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, สพฺพจิตฺตสหชํ สหชอรูปานุปาลนํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํฯ

ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ เอติสฺสา คพฺโภติ อิตฺถี, อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, นิยมโต อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํฯ

ปุํ-วุจฺจติ นิรโย, ปุํ สงฺขาเต นิรเย ริสียติ หิํสียตีติ ปุริโส, ปุริสลิงฺคาทีสุ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, นิยมโต ปุริสสฺเสว อินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํฯ ทฺวีสุเปเตสุ เอเกกํ สภาวกสฺส เอเกกสฺส กมฺมชรูปสหชํ โหติฯ

กุสลวิปากกายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ สุขํ, กายิกสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สุขเมว อินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํฯ

อกุสลวิปากกายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ทุกฺขํ, กายิกอสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ทุกฺขเมว อินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํฯ

ปีติโสมนสฺสโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, เจตสิกสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โสมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํฯ

โทมนสฺสโยคโต ทุฏฺฐุ มโน อสฺสาติ, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, เจตสิกอสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โทมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาการปวตฺติํ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขา, มชฺฌตฺตลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, อุเปกฺขา เอว อินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํฯ

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา, อสฺสทฺธิยสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อธิโมกฺขลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สทฺธาเยว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํฯ

วีรภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา นเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ, โกสชฺชสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, ปคฺคหณลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, วีริยเมว อินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํฯ

สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ, มุฏฺฐสจฺจสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติ เอว อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํฯ

อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาธิยติ ฐเปตีติ สมาธิ, วิกฺเขปสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สมาธิ เอว อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํฯ

‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ ปชานาตีติ ปญฺญาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปญฺญาปนวเสน ปญฺญา’’ติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญา เอว อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ

อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺเสตํ นามํฯ

ปฐมมคฺเคน ญาตํ มริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา เตสํเยว เตน มคฺเคน ญาตานํ จตุสจฺจธมฺมานเมว ชานนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อาชานนกํ อินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํฯ โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ ญาณสฺเสตํ นามํฯ

อญฺญาตาวิโน จตุสจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวีนํ วา จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตกิจฺจานํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตานํ ธมฺมานํ อพฺภนฺตเร อินฺทฏฺฐสาธเนน อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ อรหตฺตผลญาณสฺเสตํ นามํฯ สพฺพานิเปตานิ ยถาโยคํ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน อินฺทเทสิตฏฺเฐน อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโตฯ

เตเนเวตฺถ กมฺมชนิตานิ อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ , เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา มุนินฺเทน ยถาภูตโต ปกาสิตานิ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ เตเนว จ ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนปิ อินฺทฺริยานิฯ อปิ จ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเฐนปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิฯ จกฺขุวิญฺญาณาทิปวตฺติยญฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจํ ตสฺมิํ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติฯ

[5]

กามธาตุอาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา วา ธาตุ กามธาตุฯ

กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา วา ธาตุ รูปธาตุฯ

กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ, อรูปสงฺขาตา วา ธาตุ อรูปธาตุฯ

ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตาฯ ภวตีติ หิ ภโวติ วุจฺจติฯ สญฺญาย ยุตฺโต ภโว สญฺญาภโว, สญฺญาสหคโต วา ภโว สญฺญาภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโวฯ โส กามภโว จ อสญฺญาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺญานาสญฺญาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติฯ

น สญฺญาภโว อสญฺญาภโว, โส รูปภเวกเทโสฯ

โอฬาริกตฺตาภาวโต เนวสญฺญา, สุขุมตฺเตน สมฺภวโต นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, ตาย ยุตฺโต ภโว เนวสญฺญานาสญฺญาภโวฯ อถ วา โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวา, สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺญานาสญฺญา อสฺมิํ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว, โส อรูปภเวกเทโสฯ

เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอเกน โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสญฺญภโววฯ

จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว จตูหิ โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว , โส อรูปภโว เอวฯ

ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว ปญฺจหิ โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว, โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติฯ

[6] ปฐมชฺฌานาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ฌานสมาปตฺติวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ฌานนฺติ อิธ พฺรหฺมวิหารมตฺตํ อธิปฺเปตํฯ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมํ ฌานํฯ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ ฌานํฯ

สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ ฌานํฯ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ ฌานํฯ

เมทติ เมชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติ เมตฺตา, ปจฺจนีกธมฺเมหิ มุตฺตตฺตา อารมฺมเณ จาธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ, เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ, เมตฺตา เอว เจโตวิมุตฺติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

กรุณา วุตฺตตฺถา เอวฯ

โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตาฯ ‘‘อเวรา โหนฺตู’’ติอาทิพฺยาปารปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ เมตฺตาทโย ตโย พฺรหฺมวิหารา ปฐมาทีหิ ตีหิ ฌาเนหิ ยุตฺตาฯ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโร จตุตฺถชฺฌาเนน ยุตฺโตฯ

ผรณวเสน นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺโตฯ อากาโส อนนฺโต อากาสานนฺโต, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส ฯ อากาสานนฺโตเยว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส ‘‘เทวานํ เทวายตนมิวา’’ติ อากาสานญฺจายตนํฯ อากาสานญฺจายตนเมว สมาปตฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติฯ ผรณวเสน จ นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, ตํ อากาสารมฺมณํ วิญฺญาณํฯ อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺญาณํ อานญฺจํ ‘‘วิญฺญาณานญฺจ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ รุฬฺหิสทฺโทฯ ตํ วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส ‘‘เทวานํ เทวายตนมิวา’’ติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ นตฺถิ เอตสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํฯ อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากิญฺจญฺญํฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส ‘‘เทวานํ เทวายตนมิวา’’ติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สญฺญา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญํฯ เนวสญฺญานาสญฺญญฺจ ตํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ อถ วา ยายเมตฺถ สญฺญา สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, เนวสญฺญานาสญฺญา จ สา เสสธมฺมานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ อากิญฺจญฺญายตนารมฺมณาย สมาปตฺติยา เอตํ อธิวจนํฯ

น เกวลํ เอตฺถ สญฺญา เอทิสี, อถ โข เวทนาปิ เนวเวทนา นาเวทนาฯ จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํฯ ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโสฯ เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุฯ สญฺญาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติฯ

อวิชฺชาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา, อปิ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชาฯ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ นมตีติ นามํ, นามยตีติ วา นามํฯ รุปฺปตีติ รูปํฯ อาเย ตโนติ , อายตญฺจ นยตีติ อายตนํฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ อุปาทิยติ ภุสํ คณฺหาตีติ อุปาทานํฯ ภวติ, ภาวยตีติ วา ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ มรนฺติ เอเตนาติ มรณํฯ

[7] ทุกฺขาทีนิ อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ จตุสจฺจโยชนาวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ‘‘ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทีสุ หิ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน จตุวีสติ วิสฺสชฺชนานิ ‘‘จกฺขุ ชรามรณ’’นฺติ เปยฺยาเล ‘‘จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ โสตํ อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา ‘‘ชาติ อภิญฺเญยฺยา’’ติ ปริโยสาเนน ปญฺจนวุตาธิเกน วิสฺสชฺชนสเตน โยเชตฺวา วุตฺตานิฯ ปญฺจนวุตาธิกํ จตุกฺกสตํ โหติ, เตสํ จตุกฺกานํ วเสน อสีติอธิกานิ สตฺต วิสฺสชฺชนสตานิฯ ‘‘ชรามรณํ อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทิเก จตุกฺเก ‘‘จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานี’’ติ เอวํ สพฺพานิ อฏฺฐ จ สตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติฯ เอตฺถ จ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ปธานภูโต ปจฺจโย สมุทโยติ เวทิตพฺโพฯ สพฺพสงฺขาเรหิ สุญฺญํ นิพฺพานํ นิโรโธติ เวทิตพฺพํฯ

อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณมฺปิ หิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ เอตฺถ อภาวํ สนฺธาย อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนิโรโธติอาทิ ยุชฺชติ ฯ นิโรธคามินิปฏิปทาติ จ สพฺพตฺถ อริยมคฺโค เอวฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน ผเลปิ มคฺคโวหารสมฺภวโต อญฺญินฺทฺริยอญฺญาตาวินฺทฺริยานมฺปิ ยุชฺชติฯ ปุน ทุกฺขาทีนํ ปริญฺญฏฺฐาทิวเสน อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ปุน ทุกฺขาทีนํ ปริญฺญาปฏิเวธฏฺฐาทิวเสน อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ ปริญฺญา จ สา ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน ปฏิเวโธ จาติ ปริญฺญาปฏิเวโธฯ ปริญฺญาปฏิเวโธว อตฺโถ ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐฯ

[8] ปุน ตาเนว ทุกฺขาทีนิ ชรามรณปริยนฺตานิ ทฺวิอธิกานิ ทฺเว ปทสตานิ สมุทยาทีหิ สตฺตหิ สตฺตหิ ปเทหิ โยเชตฺวา ทฺวิอธิกานํ ทฺวินฺนํ อฏฺฐกสตานํ วเสน สหสฺสญฺจ ฉ จ สตานิ โสฬส จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ปธานภูโต ปจฺจโย สมุทโย, ตสฺส นิโรโธ สมุทยนิโรโธฯ ฉนฺโท เอว ราโค ฉนฺทราโค, ทุกฺเข สุขสญฺญาย ทุกฺขสฺส ฉนฺทราโค, ตสฺส นิโรโธ ฉนฺทราคนิโรโธฯ ทุกฺขํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ สุขํ โสมนสฺสํ ทุกฺขสฺส อสฺสาโทฯ ทุกฺขสฺส อนิจฺจตา ทุกฺขสฺส วิปริณามธมฺมตา ทุกฺขสฺส อาทีนโวฯ ทุกฺเข ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํฯ ‘‘ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.24) วจนโต นิพฺพานเมว ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํฯ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ สมุทยนิโรโธ ฉนฺทราคนิโรโธ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ นานาสงฺขตปฏิปกฺขวเสน นานาปริยายวจเนหิ จตูสุ ฐาเนสุ นิพฺพานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘อาหารสมุทยา ทุกฺขสมุทโย อาหารนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ สรสวเสน สมุทยนิโรโธ, อถ วา อุทยพฺพยทสฺสเนน สมุทยนิโรโธ สห วิปสฺสนาย มคฺโค ฉนฺทราคนิโรโธ’’ติ วทนฺติฯ เอวญฺจ วุจฺจมาเน โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ อวิปสฺสนูปคตฺตา น สพฺพสาธารณํ โหตีติ ปฐมํ วุตฺตนโยว คเหตพฺโพฯ โลกุตฺตรินฺทฺริเยสุ หิ ฉนฺทราคาภาวโตเยว ฉนฺทราคนิโรโธติ ยุชฺชติฯ สรีเร ฉนฺทราเคเนว สรีเรกเทเสสุ เกสาทีสุปิ ฉนฺทราโค กโตว โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ ฉนฺทราเคเนว ชรามรเณสุปิ ฉนฺทราโค กโตว โหติฯ เอวํ อสฺสาทาทีนวาปิ โยเชตพฺพาฯ

ปุน ทุกฺขาทีนิ ชรามรณปริยนฺตานิ ทฺวิอธิกานิ ทฺเว ปทสตานิ สมุทยาทีหิ ฉหิ ฉหิ ปเทหิ โยเชตฺวา ทฺวิอธิกานํ ทฺวินฺนํ สตฺตกสตานํ วเสน นยสหสฺสญฺจ จตฺตาริ จ สตานิ จุทฺทส จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ

[9] อิทานิ รูปาทีนิ ชรามรณปริยนฺตานิ เอกาธิกานิ ทฺเว ปทสตานิ สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ โยเชตฺวา นิทฺทิสิตุํ ปฐมํ ตาว อนิจฺจานุปสฺสนาทโย สตฺต อนุปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐาฯ ตานิ สพฺพานิ สตฺตหิ สุทฺธิกอนุปสฺสนาวิสฺสชฺชเนหิ สทฺธิํ สหสฺสญฺจ จตฺตาริ จ สตานิ จุทฺทส จ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติฯ อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สา นิจฺจสญฺญาปฏิปกฺขาฯ ทุกฺขนฺติ อนุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนาฯ สา สุขสญฺญาปฏิปกฺขาฯ อนตฺตาติ อนุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนาฯ สา อตฺตสญฺญาปฏิปกฺขาฯ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพิทา, นิพฺพิทา จ สา อนุปสฺสนา จาติ นิพฺพิทานุปสฺสนาฯ สา นนฺทิปฏิปกฺขาฯ จตสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา วิรชฺชตีติ วิราโค, วิราโค จ โส อนุปสฺสนา จาติ วิราคานุปสฺสนาฯ สา ราคปฏิปกฺขาฯ ปญฺจนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา ราคํ นิโรเธตีติ นิโรโธ, นิโรโธ จ โส อนุปสฺสนา จาติ นิโรธานุปสฺสนาฯ สา สมุทยปฏิปกฺขาฯ ฉนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา ปฏินิสฺสชฺชตีติ ปฏินิสฺสคฺโค, ปฏินิสฺสคฺโค จ โส อนุปสฺสนา จาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ สา อาทานปฏิปกฺขาฯ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ อสติปิ วิปสฺสนูปคตฺเต ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 277-279; ปฏิ. ม. 1.31) วจนโต เตสมฺปิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตตฺตา ตตฺถ นิจฺจสุขตฺตสญฺญานํ นนฺทิยา ราคสฺส จ อภาวา นิโรธวนฺตานีติ อนุปสฺสนโต ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺคสมฺภวโต จ เตหิปิ สตฺต อนุปสฺสนา โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ ชรามรณวนฺเตสุ อนิจฺจาทิโต ทิฏฺเฐสุ ชรามรณมฺปิ อนิจฺจาทิโต ทิฏฺฐํ นาม โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต ชรามรเณ นิพฺพินฺโน จ วิรตฺโต จ โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ นิโรธโต ทิฏฺเฐสุ ชรามรณมฺปิ นิโรธโต ทิฏฺฐํ นาม โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ชรามรณํ ปฏินิสฺสชฺชนฺโตว โหตีติ ชรามรเณหิ สตฺต อนุปสฺสนา โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[10] อิทานิ อาทีนวญาณสฺส วตฺถุภูตานํ อุปฺปาทาทีนํ ปญฺจนฺนํ อารมฺมณานํ วเสน อุปฺปาทาทีนิ เตสํ เววจนานิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, สนฺติปทญาณสฺส ตปฺปฏิปกฺขารมฺมณวเสน อนุปฺปาทาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ, ปุน ตาเนว อุปฺปาทานุปฺปาทาทีนิ ปทานิ ยุคฬกวเสน โยเชตฺวา ติํส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ เอวํ อิมสฺมิํ นเยว สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อุปฺปาโทติ ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺติฯ ปวตฺตนฺติ ตถาอุปฺปนฺนสฺส ปวตฺติฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ สงฺขารนิมิตฺตํฯ โยคาวจรสฺส หิ สงฺขารา สสณฺฐานา วิย อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา นิมิตฺตนฺติ วุจฺจนฺติฯ อายูหนาติ อายติํ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ กมฺมํฯ ตญฺหิ อภิสงฺขรณฏฺเฐน อายูหนาติ วุจฺจติฯ

ปฏิสนฺธีติ อายติํ อุปฺปตฺติฯ สา หิ ภวนฺตรปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติฯ คตีติ ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติฯ สา หิ คนฺตพฺพโต คตีติ วุจฺจติฯ นิพฺพตฺตีติ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ อุปปตฺตีติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.72) เอวํ วุตฺตา วิปากปวตฺติฯ ชาตีติ ชนนํฯ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมํ ปาตุภาโวฯ ชราติ ชีรณํฯ สา ทุวิธา ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธานํ ปุราณภาโว จฯ สา อิธ อธิปฺเปตาฯ พฺยาธีติ ธาตุกฺโขภปจฺจยสมุฏฺฐิโต ปิตฺตเสมฺหวาตสนฺนิปาตอุตุวิปริณามวิสมปริหารอุปกฺกมกมฺมวิปากวเสน อฏฺฐวิโธ อาพาโธฯ วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหติ วิทหตีติ พฺยาธิ, พฺยาธยติ ตาเปติ, กมฺปยตีติ วา พฺยาธิฯ มรณนฺติ มรนฺติ เอเตนาติ มรณํฯ ตํ ทุวิธํ วยลกฺขณสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณญฺจ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ

โสโกติ โสจนํฯ ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตสนฺตาโปฯ ปริเทโวติ ปริเทวนํฯ ญาติพฺยสนาทีหิเยว ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโปฯ อุปายาโสติ ภุโส อายาโสฯ ญาติพฺยสนาทีหิเยว ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยวฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว อาทีนวญาณสฺส วตฺถุวเสน วุตฺตา, เสสา เตสํ เววจนวเสนฯ ‘‘นิพฺพตฺตี’’ติ หิ อุปฺปาทสฺส, ‘‘ชาตี’’ติ ปฏิสนฺธิยา เววจนํ, ‘‘คติ อุปปตฺตี’’ติ อิทํ ทฺวยํ ปวตฺตสฺส, ชราทโย นิมิตฺตสฺสาติฯ อนุปฺปาทาทิวจเนหิ ปน นิพฺพานเมว วุตฺตํฯ

ปุน ตาเนว อุปฺปาทานุปฺปาทาทีนิ สฏฺฐิ ปทานิ ทุกฺขสุขปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, ภยเขมปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, สามิสนิรามิสปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, สงฺขารนิพฺพานปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ทุกฺขนฺติ อนิจฺจตฺตา ทุกฺขํฯ ทุกฺขปฏิปกฺขโต สุขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตํ ภยํฯ ภยปฏิปกฺขโต เขมํฯ ยํ ภยํ, ตํ วฏฺฏามิสโลกามิเสหิ อวิปฺปมุตฺตตฺตา สามิสํฯ สามิสปฏิปกฺขโต นิรามิสํฯ ยํ สามิสํ, ตํ สงฺขารมตฺตเมวฯ สงฺขารปฏิปกฺขโต สนฺตตฺตา นิพฺพานํฯ สงฺขารา หิ อาทิตฺตา, นิพฺพานํ สนฺตนฺติฯ ทุกฺขากาเรน ภยากาเรน สามิสากาเรน สงฺขารากาเรนาติ เอวํ เตน เตน อากาเรน ปวตฺติํ สนฺธาย ตถา ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ

[11] ปริคฺคหฏฺฐาทีนิ เอกติํส วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺคกฺขณวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา อาทิโต ปภุติ อุปฺปาทนตฺถํ ปริคฺคยฺหนฺเต อิติ ปริคฺคหา, เตสํ สภาโว ปริคฺคหฏฺโฐฯ เตสํเยว อญฺญมญฺญปริวารภาเวน ปริวารฏฺโฐฯ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรฏฺโฐฯ เตสํเยว สมาธิวเสน เอการมฺมณปริคฺคหมเปกฺขิตฺวา เอกคฺคฏฺโฐฯ นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวมเปกฺขิตฺวา อวิกฺเขปฏฺโฐฯ วีริยวเสน ปคฺคหฏฺโฐฯ สมาธิวเสน อุทเกน นฺหานียจุณฺณานํ วิย อวิปฺปกิณฺณตา อวิสารฏฺโฐฯ สมาธิโยเคน อลุลิตตฺตา อนาวิลฏฺโฐฯ อวิกมฺปิตตฺตา อนิญฺชนฏฺโฐฯ เอกตฺตุปฏฺฐานวเสนาติ สมาธิโยเคน จ เอการมฺมเณ ภุสํ ปติฏฺฐานวเสน จฯ ฐิตฏฺโฐติ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐิตฏฺโฐฯ ตสฺส นิพฺพานารมฺมณสฺส อาลมฺพนภาเวน อารมฺมณฏฺโฐฯ ตตฺเถว นิกามจารภาเวน โคจรฏฺโฐฯ นิสฺสรณปหานภาเวน นิพฺพานสฺส ปหานฏฺโฐฯ กิเลสปริจฺจาควเสน อริยมคฺคสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐฯ ทุภโต วุฏฺฐานวเสน วุฏฺฐานฏฺโฐฯ นิมิตฺตปวตฺเตหิ นิวตฺตนวเสน นิวตฺตนฏฺโฐฯ นิพฺพุตตฺตา สนฺตฏฺโฐฯ อตปฺปกตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปณีตฏฺโฐฯ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา, อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺโฐฯ อาสวานํ อวิสยภาเวน ปริสุทฺธตฺตา อนาสวฏฺโฐฯ กิเลสกนฺตารสํสารกนฺตาราติกฺกมเนน ตรณฏฺโฐฯ สงฺขารนิมิตฺตาภาเวน อนิมิตฺตฏฺโฐฯ ตณฺหาปณิธิอภาเวน อปฺปณิหิตฏฺโฐฯ อตฺตสาราภาเวน สุญฺญตฏฺโฐฯ วิมุตฺติรเสน เอกรสตาย, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสตาย วา เอกรสฏฺโฐฯ สมถวิปสฺสนานํ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนฏฺโฐฯ เตสํเยว ยุคนทฺธฏฺโฐฯ

อริยมคฺคสฺส สงฺขารโต นิคฺคมเน นิยฺยานฏฺโฐฯ นิพฺพานสมฺปาปเนน เหตุฏฺโฐฯ นิพฺพานปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนฏฺโฐฯ อธิปติภาเวน อาธิปเตยฺยฏฺโฐติฯ

[12] สมถาทีนิ จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานิ สมถวิปสฺสนาวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อนิจฺจาทิวเสน อนุ อนุ ปสฺสนโต อนุปสฺสนฏฺโฐฯ ยุคนทฺธสฺส สมถวิปสฺสนาทฺวยสฺส เอกรสภาเวน อนติวตฺตนฏฺโฐฯ สิกฺขาทีนิ นว วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ สิกฺขิตพฺพตฺตา สิกฺขา ฯ ตสฺสา สมาทาตพฺพโต สมาทานฏฺโฐฯ สีเล ปติฏฺฐาย กมฺมฏฺฐานวเสน คหิตสฺส อารมฺมณสฺส ภาวนาปวตฺติฏฺฐานตฺตา โคจรฏฺฐานตฺตา จ โคจรฏฺโฐฯ สมถกาเล วิปสฺสนากาเล วา โกสชฺชวเสน ลีนสฺส จิตฺตสฺส ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน อุสฺสาหนฏฺโฐ ปคฺคหฏฺโฐฯ อุทฺธจฺจวเสน อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน สนฺนิสีทาปนฏฺโฐ นิคฺคหฏฺโฐฯ อุโภ วิสุทฺธานนฺติ อุภโต วิสุทฺธานํ, ลีนุทฺธตปกฺขโต นิวาเรตฺวา วิสุทฺธานํ จิตฺตานนฺติ อตฺโถฯ มชฺฌิมภาเว ฐิตานํ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานานํ จิตฺตานํ วเสน พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุสฺสาหนสนฺนิสีทาปเนสุ สพฺยาปาราภาโว อชฺฌุเปกฺขนฏฺโฐฯ สมปฺปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ภาวนา วิเสสาธิคมฏฺโฐฯ อริยมคฺคปาตุภาววเสน อุตฺตริปฏิเวธฏฺโฐฯ อริยมคฺคสิทฺธจตุสจฺจปฏิเวธวเสน สจฺจาภิสมยฏฺโฐฯ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺโฐฯ สา หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ นิโรธสงฺขาเต นิพฺพาเน ปติฏฺฐาเปติฯ

สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ อินฺทฺริยฏฺฐวเสน วุตฺตานิฯ อธิโมกฺขฏฺโฐติ อธิมุจฺจนฏฺโฐฯ อุปฏฺฐานฏฺโฐติ อารมฺมณํ อุเปจฺจ ปติฏฺฐานฏฺโฐฯ ทสฺสนฏฺโฐติ สภาวเปกฺขนฏฺโฐฯ สทฺธาพลาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ พลฏฺฐวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาว พลนฺติ สทฺธาพลํฯ อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิเยนฯ อสฺสทฺธิยนฺติ จ สทฺธาปฏิปกฺขภูโต จิตฺตุปฺปาโทฯ อกมฺปิยฏฺโฐติ อกมฺเปตพฺพฏฺโฐ, กมฺเปตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ โกสชฺเชติ กุสีตภาวสงฺขาเตน ถินมิทฺเธนฯ ปมาเทติ สติปฏิปกฺเขน จิตฺตุปฺปาเทนฯ อุทฺธจฺเจติ อวูปสมสงฺขาเตน อุทฺธจฺเจนฯ อวิชฺชายาติ โมเหนฯ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนิ สตฺต วิสฺสชฺชนานิ โพชฺฌงฺคฏฺฐวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ

พุชฺฌนกสฺส องฺโค โพชฺฌงฺโคฯ ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโยฯ ปญฺญาเยตํ นามํฯ ปวิจยฏฺโฐติ วิจารฏฺโฐฯ ปีนยตีติ ปีติฯ ผรณฏฺโฐติ วิสรณฏฺโฐฯ ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ ฯ อุปสมฏฺโฐติ นิทฺทรถฏฺโฐฯ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ เปกฺขติ อปกฺขปติตาว หุตฺวา เปกฺขตีติ อตฺโถฯ สา อิธ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา, โพชฺฌงฺคุเปกฺขาติปิ ตสฺสา นามํฯ สมวาหิตลกฺขณตฺตา ปฏิสงฺขานฏฺโฐฯ

สมฺมาทิฏฺฐาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ มคฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตสฺสา สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ อภิโรปนฏฺโฐติ จิตฺตสฺส อารมฺมณาโรปนฏฺโฐฯ อารมฺมณาภินิโรปนฏฺโฐติปิ ปาโฐฯ สมฺมา วทติ , สมฺมา วา ตาย วทนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา วาจาติ สมฺมาวาจาฯ มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ นามํฯ ปริคฺคหฏฺโฐติ จตุพฺพิธวจีสํวรปริคฺคหฏฺโฐฯ สมฺมา กโรติ, สมฺมา วา เตน กโรนฺติ, ปสตฺถํ สุนฺทรํ วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมํ, สมฺมากมฺมเมว สมฺมากมฺมนฺโตฯ มิจฺฉากมฺมนฺตวิรติยา เอตํ นามํฯ สมุฏฺฐานฏฺโฐติ ติวิธกายสํวรสมุฏฺฐานฏฺโฐฯ สมฺมา อาชีวติ, สมฺมา วา เตน อาชีวนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา อาชีโวติ สมฺมาอาชีโวฯ มิจฺฉาชีววิรติยา เอตํ นามํฯ โวทานฏฺโฐติ ปริสุทฺธฏฺโฐฯ สมฺมา วายมติ, สมฺมา วา เตน วายมนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา วายาโมติ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา สตีติ สมฺมาสติฯ สมฺมา สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สมาธีติ สมฺมาสมาธิฯ

[13] อินฺทฺริยาทีนิ ทส วิสฺสชฺชนานิ ราสิกตฺวา อนุปุพฺพปฏิปาฏิวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อาธิปเตยฺยฏฺโฐติ อินฺทฏฺฐกรณวเสน อธิปติอตฺโถฯ อกมฺปิยฏฺโฐติ ปฏิปกฺเขหิ กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺโฐฯ นิยฺยานฏฺโฐติ โลกิยโลกุตฺตรานมฺปิ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐฯ เหตุฏฺโฐติ มิจฺฉาทิฏฺฐาทีนํ ปหานาย สมฺมาทิฏฺฐาทโย เหตูติ วา สพฺเพปิ สมฺมาทิฏฺฐาทโย นิพฺพานสมฺปาปกเหตูติ วา เหตุฏฺโฐฯ

สติปฏฺฐาเนสุ อารมฺมเณสุ โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต อุปฏฺฐานํ, สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคหณวเส สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา เภโท โหติฯ เอตานิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เอกาเยว สติ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ

สมฺมปฺปธาเนสุ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํฯ สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกตฺเตน เสฏฺฐภาวาวหนโต ปธานภาวกรณโต วา สมฺมปฺปธานํฯ วีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ อกุสลกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทฏฺฐิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา เภโท โหติฯ เอตานิปิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เอกเมว วีริยํ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ ปทหนฏฺโฐติ อุสฺสาหนฏฺโฐฯ ปธานฏฺโฐติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ

อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ ปาโทติ ปติฏฺฐา, อธิคมูปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติฯ เอเต ฉนฺทาทโย ปุพฺพภาเค อธิปติวเสน นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน สเหว ลพฺภนฺติฯ อิชฺฌนฏฺโฐติ นิปฺผชฺชนฏฺโฐ ปติฏฺฐานฏฺโฐ วาฯ สจฺจานนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํฯ ตถฏฺโฐติ ยถาสภาวฏฺโฐฯ อิมานิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิฯ ปโยคานนฺติ จตุนฺนํ อริยมคฺคปโยคานํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโฐติ จตุนฺนํ อริยผลานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโฐฯ มคฺคปโยโค หิ ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ นิฏฺฐิตกิจฺจตฺตาฯ มคฺคปโยคานํ ผโลทเยน ปฏิปฺปสฺสทฺธภาโว วาฯ ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโฐติ อริยผลานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปจฺจกฺขกรณฏฺโฐฯ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา วุตฺตา โหติ, ผลกฺขเณ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา วาฯ วิตกฺกาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ ฌานงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ

วิตกฺกนํ วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิจรณํ วิจาโร, อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุปวิจารฏฺโฐติ อนุมชฺชนฏฺโฐฯ อภิสนฺทนฏฺโฐติ เตมนฏฺโฐ สมาธิวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโฐฯ

อาวชฺชนาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ ปกิณฺณกวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ ภวงฺคารมฺมณโต อญฺญารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ นเมนฺตานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อาวชฺชนฏฺโฐฯ วิญฺญาณสฺส วิชานนฏฺโฐฯ ปญฺญาย ปชานนฏฺโฐฯ สญฺญาย สญฺชานนฏฺโฐฯ สมาธิสฺส เอโกทฏฺโฐฯ ทุติยชฺฌานสฺมิญฺหิ สมาธิ เอโก อุเทตีติ เอโกทีติ วุจฺจติ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อุเทตีติปิ วฏฺฏติฯ สพฺโพปิ วา กุสลสมาธิ นีวรณาทีนํ อุทฺธจฺจสฺเสว วา ปฏิปกฺขตฺตา เตหิ อนชฺฌารุฬฺโหติ อคฺโค หุตฺวา อุเทตีติ วา เตหิ วิรหิโตติ อสหาโย หุตฺวา อุเทตีติ วา เอโกทีติ ยุชฺชติฯ อภิญฺญาย ญาตฏฺโฐติ ญาตปริญฺญาย สภาวชานนฏฺโฐฯ ปริญฺญาย ตีรณฏฺโฐติ ตีรณปริญฺญาย อนิจฺจาทิโต อุปปริกฺขณฏฺโฐฯ ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐติ ปหานปริญฺญาย ปฏิปกฺขปชหนฏฺโฐฯ สมปฺปวตฺตาย ภาวนาย เอกรสฏฺโฐฯ ผสฺสนฏฺโฐติ ผุสนฏฺโฐ วินฺทนฏฺโฐฯ ปีฬาภารวหนาทินา ขนฺธฏฺโฐฯ สุญฺญาทินา ธาตุฏฺโฐฯ สกสกมริยาทายตนาทินา อายตนฏฺโฐฯ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตวเสน สงฺขตฏฺโฐฯ ตพฺพิปรีเตน อสงฺขตฏฺโฐฯ

[14] จิตฺตฏฺฐาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ จิตฺตสมฺพนฺเธน นิทฺทิฏฺฐานิฯ จิตฺตฏฺโฐติ เอตฺถ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถฯ ยํ ปเนตฺถ ชวนํ โหติ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติปิ จิตฺตํ, ยํ วิปากํ โหติ, ตํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติปิ จิตฺตํ, สพฺพมฺปิ ยถานุรูปํ จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตํ, ยํ วฏฺฏสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ สํสารทุกฺขํ จิโนตีติปิ จิตฺตํฯ เอวํ อารมฺมเณ จิตฺตตาทิโต จิตฺตฏฺโฐฯ จิตฺตุปฺปาทเน ผลุปฺปาทเน วา นาสฺส อนฺตรมตฺถีติ อนนฺตรํ, อนนฺตรสฺส ภาโว อานนฺตริยํ, จิตฺตสฺส อานนฺตริยํ จิตฺตานนฺตริยํ, โส จิตฺตานนฺตริยฏฺโฐฯ อรหโต จุติจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ยสฺส กสฺสจิ สมนนฺตรนิรุทฺธสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตุปฺปาทเน สมตฺถภาโว มคฺคจิตฺตสฺส อนนฺตรํ ผลุปฺปาทเน สมตฺถภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

จิตฺตสฺส วุฏฺฐานฏฺโฐติ โคตฺรภุจิตฺตสฺส นิมิตฺตโต, มคฺคจิตฺตสฺส นิมิตฺตปวตฺตโต วุฏฺฐานฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโฐติ ตสฺเสว จิตฺตทฺวยสฺส ยถาวุตฺตโต วุฏฺฐิตสฺส นิพฺพาเน วิวฏฺฏนฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส เหตุฏฺโฐติ จิตฺตสฺส เหตุปจฺจยภูตานํ นวนฺนํ เหตูนํ เหตุฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺโฐติ จิตฺตสฺส วตฺถารมฺมณาทีนํ อเนเกสํ ปจฺจยานํ ปจฺจยฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺโฐติ จิตฺตสฺส วตฺถุภูตานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายหทยวตฺถูนํ วตฺถุฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส ภูมฏฺโฐติ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติเทสวเสน กามาวจราทิภูมิอตฺโถฯ จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺโฐติ รูปาทิอารมฺมณฏฺโฐฯ ปริจิตสฺสารมฺมณสฺส สญฺจรณฏฺฐานฏฺเฐน โคจรฏฺโฐฯ อุปริ วุตฺตวิญฺญาณจริยาวเสน จริยฏฺโฐฯ อถ วา ปโยคสมุทาจารฏฺโฐ จริยฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส คมนาภาเวปิ ทูรสนฺติการมฺมณคหณวเสน คตฏฺโฐฯ อภินีหารฏฺโฐติ คหิตารมฺมณโต อญฺญารมฺมณมนสิการตฺถํ จิตฺตสฺส อภินีหรณฏฺโฐฯ จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโฐติ มคฺคจิตฺตสฺส วฏฺฏโต นิยฺยานฏฺโฐฯ ‘‘เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ นิสฺสฏํ โหตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.24, 191 โถกํ วิสทิสํ) นเยน จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโฐฯ

[15] เอกตฺตาทีนิ ทฺวาจตฺตาลีส วิสฺสชฺชนานิ เอกตฺตสมฺพนฺเธน นิทฺทิฏฺฐานิฯ เอกตฺเตติ อารมฺมเณกตฺเต, เอการมฺมเณติ อตฺโถฯ ปฐมชฺฌานวเสน ปกฺขนฺทนฏฺโฐฯ ทุติยชฺฌานวเสน ปสีทนฏฺโฐฯ ตติยชฺฌานวเสน สนฺติฏฺฐนฏฺโฐฯ จตุตฺถชฺฌานวเสน มุจฺจนฏฺโฐฯ ปจฺจเวกฺขณวเสน เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนฏฺโฐฯ ยานีกตฏฺฐาทโย ปญฺจ สมาธิสฺส วสีภาววิเสสาฯ ยานีกตฏฺโฐติ ยุตฺตยานสทิสกตฏฺโฐฯ วตฺถุกตฏฺโฐติ ปติฏฺฐฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตฏฺโฐฯ อนุฏฺฐิตฏฺโฐติ ปจฺจุปฏฺฐิตฏฺโฐฯ ปริจิตฏฺโฐติ สมนฺตโต จิตฏฺโฐฯ สุสมารทฺธฏฺโฐติ สุฏฺฐุ สมารทฺธฏฺโฐ , สุกตฏฺโฐติ อตฺโถฯ อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺฐานวุฏฺฐานปจฺจเวกฺขณวสิตาวเสน วา ปฏิปาฏิยา ปญฺจ ปทานิ โยเชตพฺพานิฯ กสิณาทิอารมฺมณภาวนาย สิขาปฺปตฺตกาเล จิตฺตเจตสิกานํ ปริคฺคหปริวารปริปูรฏฺโฐฯ เตสํเยว สมฺมา สมาหิตตฺตา เอการมฺมเณ สโมสรเณน สโมธานฏฺโฐฯ เตสํเยว พลปฺปตฺติยา อารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ปติฏฺฐานวเสน อธิฏฺฐานฏฺโฐฯ สมถสฺส วิปสฺสนาย วา อาทิโต, อาทเรน วา เสวนวเสน อาเสวนฏฺโฐฯ

วฑฺฒนวเสน ภาวนฏฺโฐ ฯ ปุนปฺปุนํ กรณวเสน พหุลีกมฺมฏฺโฐฯ พหุลีกตสฺส สุฏฺฐุ สมุฏฺฐิตวเสน สุสมุคฺคตฏฺโฐฯ สุสมุคฺคตสฺส ปจฺจนีเกหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺติวเสน อารมฺมเณ จ สุฏฺฐุ อธิมุตฺติวเสน สุวิมุตฺตฏฺโฐฯ

พุชฺฌนฏฺฐาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ โพชฺฌงฺควเสน วุตฺตานิฯ โสตาปตฺติมคฺคโพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺโฐฯ สกทาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโฐฯ อนาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐฯ อรหตฺตมคฺคโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโฐฯ วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคานํ วา พุชฺฌนฏฺโฐฯ ทสฺสนมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโฐฯ ภาวนามคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐฯ ผลโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโฐฯ ยถาวุตฺตนเยเนว โพชฺฌงฺคานํ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส โพธนาทิกรเณน โพธนฏฺฐาทโย จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพาฯ ยถาวุตฺตานํเยว โพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺเฐน ‘‘โพโธ’’ติ ลทฺธนามสฺส ปุคฺคลสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นามฯ เตสํ ยถาวุตฺตานํเยว โพธิปกฺขิยฏฺฐาทโย จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาปญฺญาวเสน โชตนฏฺโฐฯ กมโต จตุมคฺคปญฺญาวเสน อุชฺโชตนานุชฺโชตนปฏิชฺโชตนสญฺโชตนฏฺโฐฯ กมโต จตุมคฺคปญฺญาวเสน วา โชตนฏฺฐาทโย, ผลปญฺญาวเสน สญฺโชตนฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ

[16] ปตาปนฏฺฐาทีนิ อฏฺฐารส วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ อริยมคฺโค หิ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ปตาเปติ ปภาเสติ วิโรจาเปตีติ ปตาปโน, ตสฺส ปตาปนฏฺโฐฯ ตสฺเสว อติปภสฺสรภาเวน สยํ วิโรจนฏฺโฐฯ กิเลสานํ วิโสสเนน สนฺตาปนฏฺโฐฯ อมลนิพฺพานารมฺมณตฺตา อมลฏฺโฐฯ สมฺปยุตฺตมลาภาเวน วิมลฏฺโฐฯ อารมฺมณกรณมลาภาเว นิมฺมลฏฺโฐฯ อถ วา โสตาปตฺติมคฺคสฺส อมลฏฺโฐฯ สกทาคามิอนาคามิมคฺคานํ วิมลฏฺโฐฯ อรหตฺตมคฺคสฺส นิมฺมลฏฺโฐฯ อถ วา สาวกมคฺคสฺส อมลฏฺโฐฯ ปจฺเจกพุทฺธมคฺคสฺส วิมลฏฺโฐฯ สมฺมาสมฺพุทฺธมคฺคสฺส นิมฺมลฏฺโฐฯ กิเลสวิสมาภาเวน สมฏฺโฐฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.28; อ. นิ. 3.33; 5.200) วิย กิเลสปฺปหานฏฺเฐน สมยฏฺโฐฯ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ สมุจฺเฉทวิเวกตฺตา วิเวกฏฺโฐ, วินาภาวฏฺโฐฯ นิสฺสรณวิเวเก นิพฺพาเน จรณโต วิเวกจริยฏฺโฐฯ

ปญฺจสุ วิราเคสุ สมุจฺเฉทวิราคตฺตา วิราคฏฺโฐ, วิรชฺชนฏฺโฐฯ นิสฺสรณวิราเค นิพฺพาเน จรณโต วิราคจริยฏฺโฐฯ ปญฺจสุ นิโรเธสุ สมุจฺเฉทนิโรธตฺตา นิโรธฏฺโฐฯ ทุกฺขนิโรเธ นิพฺพาเน จรณโต นิโรธจริยฏฺโฐฯ ปริจฺจาคปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺตา โวสคฺคฏฺโฐฯ อริยมคฺโค หิ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานโต ปริจฺจาคโวสคฺโค, อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนโต ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จฯ วิปสฺสนา ปน ตทงฺควเสน กิเลสปฺปหานโต ปริจฺจาคโวสคฺโค, ตนฺนินฺนภาเวน นิพฺพานปกฺขนฺทนโต ปกฺขนฺทนโวสคฺโคฯ น โส อิธ อธิปฺเปโตฯ โวสคฺคภาเวน จรณโต โวสคฺคจริยฏฺโฐฯ ปญฺจสุ วิมุตฺตีสุ สมุจฺเฉทวิมุตฺติตฺตา วิมุตฺตฏฺโฐฯ นิสฺสรณวิมุตฺติยํ จรณโต วิมุตฺติจริยฏฺโฐฯ

ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสงฺขาเตสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอเกกอิทฺธิปาทวเสน ทส ทส กตฺวา จตุริทฺธิปาทวเสน ฉนฺทฏฺฐาทีนิ จตฺตาลีส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ กตฺตุกมฺยตฏฺโฐ ฉนฺทฏฺโฐฯ ฉนฺทํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐฯ สหชาตานํ ปติฏฺฐาภาเวน ปาทฏฺโฐฯ ปทฏฺโฐติ วา ปาโฐฯ อิทฺธิปาทตฺตา อธิปติภาเวน ปธานฏฺโฐฯ ปโยคกาเล อิชฺฌนฏฺโฐฯ สทฺธาสมฺปโยเคน อธิโมกฺขฏฺโฐฯ วีริยสมฺปโยเคน ปคฺคหฏฺโฐฯ สติสมฺปโยเคน อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ สมาธิสมฺปโยเคน อวิกฺเขปฏฺโฐฯ ปญฺญาสมฺปโยเคน ทสฺสนฏฺโฐฯ ปคฺคหฏฺโฐ วีริยฏฺโฐฯ วีริยํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐฯ สยํ วีริยตฺตา ปคฺคหฏฺโฐฯ จินฺตนฏฺฐาทิโก จิตฺตฏฺโฐฯ จิตฺตํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐฯ อุปปริกฺขนฏฺโฐ วีมํสฏฺโฐฯ วีมํสํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐฯ สยํ วีมํสตฺตา ทสฺสนฏฺโฐฯ

[17] ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีนิ โสฬส วิสฺสชฺชนานิ สจฺจานํ ตถลกฺขณวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ทุกฺขทสฺสเนเนว ปีฬนฏฺโฐฯ ทุกฺขายูหนสมุทยทสฺสเนน สงฺขตฏฺโฐฯ สพฺพกิเลสสนฺตาปหรสุสีตลมคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโฐฯ อวิปริณามธมฺมนิโรธทสฺสเนน วิปริณามฏฺโฐฯ สมุทยทสฺสเนเนว อายูหนฏฺโฐฯ สมุทยายูหิตทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโฐฯ วิสญฺโญคภูตนิโรธทสฺสเนน สญฺโญคฏฺโฐฯ นิยฺยานภูตมคฺคทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโฐฯ นิโรธทสฺสเนเนว นิสฺสรณฏฺโฐฯ อวิเวกภูตสมุทยทสฺสเนน วิเวกฏฺโฐฯ สงฺขตภูตมคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโฐฯ วิสภูตทุกฺขทสฺสเนน อมตฏฺโฐฯ

มคฺคทสฺสเนเนว นิยฺยานฏฺโฐฯ นิพฺพานสมฺปตฺติยา อเหตุภูตสมุทยทสฺสเนน เหตุฏฺโฐฯ สุทุทฺทสนิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐฯ กปณชนสทิสทุกฺขทสฺสเนน อุฬารกุลสทิโส อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ปาตุภวตีติฯ เอวํ ตํตํสจฺจทสฺสเนน ตทญฺญสจฺจทสฺสเนน จ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร ลกฺขณฏฺฐา วุตฺตาฯ

ตถฏฺฐาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ สพฺพธมฺมสงฺคาหกทฺวาทสปทวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตถฏฺโฐติ ยถาสภาวฏฺโฐฯ อนตฺตฏฺโฐติ อตฺตวิรหิตฏฺโฐฯ สจฺจฏฺโฐติ อวิสํวาทนฏฺโฐฯ ปฏิเวธฏฺโฐติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺโฐฯ อภิชานนฏฺโฐติ อภิชานิตพฺพฏฺโฐฯ ปริชานนฏฺโฐติ ญาตตีรณปริญฺญาย ปริชานิตพฺพฏฺโฐฯ ธมฺมฏฺโฐติ สภาวธารณาทิอตฺโถฯ ธาตุฏฺโฐติ สุญฺญาทิอตฺโถฯ ญาตฏฺโฐติ ชานิตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺโฐฯ สจฺฉิกิริยฏฺโฐติ สจฺฉิกาตพฺพฏฺโฐฯ ผสฺสนฏฺโฐติ ญาเณน ผุสิตพฺพฏฺโฐฯ อภิสมยฏฺโฐติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน อภิสมฺมาคนฺตพฺพฏฺโฐ, ญาเณน ปฏิลภิตพฺพฏฺโฐ วาฯ ปฏิลาโภปิ หิ ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.130) วิย อภิสมโยติ วุจฺจติฯ

[18] เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺต วิสฺสชฺชนานิ อุปจารชฺฌานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ เนกฺขมฺมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภฯ อาโลกสญฺญาติ ถินมิทฺธสฺส ปฏิปกฺเข อาโลกนิมิตฺเต สญฺญาฯ อวิกฺเขโปติ อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺโข สมาธิฯ ธมฺมววตฺถานนฺติ วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺขํ ญาณํฯ ญาณนฺติ อวิชฺชาย ปฏิปกฺขํ ญาณํฯ ปาโมชฺชนฺติ อรติปฏิปกฺขา ปีติฯ ปฐมชฺฌานาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ รูปารูปสมาปตฺติวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ เหฏฺฐา ปน รูปสมาปตฺติอนนฺตรํ รูปชฺฌานสมฺพนฺเธน จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา นิทฺทิฏฺฐาฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปุพฺพภาเค อฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ เหฏฺฐา ปน รูปาทีหิ โยชนูปคา สตฺต อนุปสฺสนา เอว วุตฺตา, อิธ ปน สพฺพาปิ วุตฺตาฯ กลาปสมฺมสนอุทยพฺพยานุปสฺสนา กสฺมา น วุตฺตาติ เจ? ตาสํ ทฺวินฺนํ วเสน อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สิชฺฌนโต อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา ทฺเวปิ วุตฺตาว โหนฺติ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ วา วินา ตาสํ ทฺวินฺนํ อปฺปวตฺติโต อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา ทฺเวปิ วุตฺตาว โหนฺติฯ

ขยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ ภงฺคทสฺสนญาณญฺจ ตํตํขนฺธภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตทารมฺมณจิตฺตเจตสิกภงฺคทสฺสนญาณญฺจฯ วยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ ภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตทนฺวเยเนว อตีตานาคตขนฺธานํ ภงฺคทสฺสนญาณํฯ วิปริณามานุปสฺสนาติ ตสฺมิํ ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตฺตา, อถ สพฺเพปิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา วิปริณามวนฺโตติ สพฺเพสํ วิปริณามทสฺสนญาณํฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ เอวํ สพฺพสงฺขารานํ วิปริณามํ ทิสฺวา อนิจฺจโต วิปสฺสนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาว นิจฺจนิมิตฺตปชหนวเสน นิจฺจนิมิตฺตาภาวา อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม โหติฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา ทุกฺขานุปสฺสนาว สุขปตฺถนาปชหนวเสน ปณิธิอภาวา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม โหติฯ

สุญฺญตานุปสฺสนาติ ทุกฺขานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาว อตฺตาภินิเวสปชหนวเสน อตฺตสุญฺญตาทสฺสนโต สุญฺญตานุปสฺสนา นาม โหติฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ เอวํ สงฺขารานํ ภงฺคํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ น อญฺโญ โกจิ อตฺถีติ ภงฺควเสน สุญฺญตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนาฯ สา หิ อธิปญฺญา จ ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ กตฺวา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ ภงฺคํ ทิสฺวา ทิสฺวา ‘‘สภยา สงฺขารา’’ติ ปวตฺตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ อาทีนวานุปสฺสนาติ ภยตุปฏฺฐานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนญาณํฯ ‘‘ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227) วจนโต ภยตุปฏฺฐานาทีนวานุปสฺสนาสุ วุตฺตาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา อิธาปิ วุตฺตาว โหติฯ อาทิโต จตุตฺถํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ปนิธ น วุตฺตาฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาติ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณวเสน อุปฺปนฺนํ มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาสญฺญิตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาญาณํฯ ‘‘ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227) วจนโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย วุตฺตาย มุญฺจิตุกมฺยตาสงฺขารุเปกฺขาญาณานิ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อนุโลมญาณวเสน อุปฺปนฺนํ โคตฺรภุญาณํฯ อนุโลมญาเณน โคตฺรภุญาณสฺส สิชฺฌนโต โคตฺรภุญาเณ วุตฺเต อนุโลมญาณํ วุตฺตเมว โหติฯ

เอวญฺหิ อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ ปฏิปาฏิ วุจฺจมานา ปาฬิยา สเมติฯ วุตฺตญฺหิ อินฺทฺริยกถายํ –

‘‘ปุพฺพภาเค ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฐเม ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ทุติยชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.192) –

อาทินา นเยน ยาว อรหตฺตผลา อุตฺตรุตฺตริปฏิปาฏิยา อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิฯ ตสฺมา อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา ยถาวุตฺตกฺกเมน ปาฬิยา ยุชฺชนฺติฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน –

‘‘ขยานุปสฺสนาติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ เอวํ ขยํ ปสฺสโต ญาณํฯ วิปริณามานุปสฺสนาติ รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ อติกฺกมฺม อญฺญถา ปวตฺติทสฺสนํฯ อุปฺปนฺนสฺส วา ชราย เจว มรเณน จ ทฺวีหากาเรหิ วิปริณามทสฺสนํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ สปจฺจยนามรูปปริคฺคโห’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.850) –

วุตฺตํฯ ตํ ตาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ สงฺขารุเปกฺขา เจว อนุโลมญฺจาติ วุตฺตํฯ ตญฺจ ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ จริยากถายญฺหิ –

‘‘อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยาฯ อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยา…เป.… ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยาฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ญาณจริยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.71) –

ยสฺส ยสฺส ญาณสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ วุตฺตํฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปน อาวชฺชนํ อวตฺวาว ‘‘วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานิ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา นาม สิยุํ, ตทาวชฺชนสมฺภวา ตทตฺถาย จ อาวชฺชนํ วเทยฺย, น จ ตทตฺถาย อาวชฺชนํ วุตฺตํฯ

โคตฺรภุญาณสฺส ปน วิสุํ อาวชฺชนํ นตฺถิ อนุโลมาวชฺชนวีถิยํเยว อุปฺปตฺติโตฯ ตสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนสฺส อวุตฺตตฺตา โคตฺรภุญาณเมว ‘‘วิวฏฺฏนานุปสฺสนา’’ติ ยุชฺชติฯ

[19] โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ โลกุตฺตรมคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ โสตสฺส อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติ เอว มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ โสตาปตฺติยา ผลํ โสตาปตฺติผลํ, สมาปชฺชียตีติ สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลเมว สมาปตฺติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติฯ ปฏิสนฺธิวเสน สกิํเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ สกทาคามิสฺส ผลํ สกทาคามิผลํฯ ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโคฯ อนาคามิสฺส ผลํ อนาคามิผลํฯ กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํฯ กิํ ตํ? อรหตฺตผลํฯ อรหตฺตสฺส มคฺโค อรหตฺตมคฺโคฯ อรหตฺตเมว ผลํ อรหตฺตผลํฯ

‘‘อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริย’’นฺติอาทีนิ ‘‘ตถฏฺเฐน สจฺจา’’ติปริยนฺตานิ เตตฺติํส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ เหฏฺฐา ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ’’ติอาทีหิ เตตฺติํสาย วิสฺสชฺชเนหิ สมานานิฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ธมฺเมหิ อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ อตฺเถหิ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาติ อยํ วิเสโสฯ ‘‘อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ’’ติอาทีนญฺจ จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ เหฏฺฐา ‘‘สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ’’ติอาทีนญฺจ จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ วิเสโส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สํวรฏฺเฐนาติอาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ สีลาทิพลปริโยสานธมฺมวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ สีลวิสุทฺธีติ สุปริสุทฺธปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ ทุสฺสีลฺยมลวิโสธนโตฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ สอุปจารา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ วุตฺโตฯ โส จิตฺตมลวิโสธนโต จิตฺตวิสุทฺธิฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ นามรูปานํ ยถาสภาวทสฺสนํ สตฺตทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ มุตฺตฏฺเฐนาติ ตทงฺควเสน อุปกฺกิเลสโต วิมุตฺตฏฺเฐน อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตฏฺเฐนฯ วิโมกฺโขติ ตทงฺควิโมกฺโขฯ

ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ปุริมภวปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, ทิพฺพจกฺขุญาณํ สตฺตานํ จุตูปปาตปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, อาสวานํ ขเย ญาณํ สจฺจปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาฯ ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ชานนฏฺเฐนฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ ยํ ยํ ปริจฺจตฺตํ, ตโต ตโต วิมุตฺตตฺตา ผลวิมุตฺติฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนตฺเถน กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณนฺติ มคฺคกิจฺจสงฺขาตปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณํฯ

[20] ฉนฺโท มูลฏฺเฐนาติอาทีนิ นว วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท ปฏิปตฺติยา จ นิปฺผตฺติยา จ มูลตฺตา มูลฏฺเฐนฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐนาติ โยนิโสมนสิกาโร สพฺพกุสลธมฺเม สมุฏฺฐาเปตีติ สมุฏฺฐานฏฺเฐนฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐนาติ ยสฺมา ตณฺหาย วิเสเสน เวทนา ปธานการณํ, ตณฺหา จ ปหียมานา วิเสเสน เวทนาย ปริญฺญาตาย ปหียติ, ตสฺสา จ เวทนาย ผสฺโสว ปธานการณํ, ตสฺมิํ ปริญฺญาเต เวทนา ปริญฺญาตา โหติ, ตสฺมา สตฺตสุ อภิญฺเญยฺยวตฺถูสุ ผสฺโส ปฐมํ วุตฺโตฯ โส จ ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา ‘‘ติกสนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุตฺตตฺตา สโมธานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโยฯ เกจิ ปน ‘‘ญาณผสฺโส ผสฺโส’’ติ วทนฺติฯ

ยสฺมา ปน เวทนา จิตฺตเจตสิเก อตฺตโน วเส วตฺตาปยมานา ตตฺถ สโมสรติ ปวิสติ, จิตฺตสนฺตานเมว วา ปวิสติ, ตสฺมา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยาติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘สพฺพานิปิ ปริญฺเญยฺยานิ เวทนาสุ สโมสรนฺติ, เวทนาสุ ปริญฺญาตาสุ สพฺพํ ตณฺหาวตฺถุ ปริญฺญาตํ โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนาปจฺจยา หิ สพฺพาปิ ตณฺหาฯ ตสฺมา เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา สพฺพโคปานสีนํ อาพนฺธนโต กูฏาคารกณฺณิกา วิย จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนโต สมาธิ กุสลานํ ธมฺมานํ ปมุโข โหติ เชฏฺฐโก, ตสฺมา สมาธิ ปมุขฏฺเฐนาติ วุตฺตํฯ ปามุขฏฺเฐนาติปิ ปาโฐฯ

ยสฺมา สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อารมฺมณูปฏฺฐานาธิปติ โหติ สติ, สติยา อุปฏฺฐิเต อารมฺมเณ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สกํ สกํ กิจฺจํ สาเธนฺติ, ตสฺมา สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ วุตฺตํฯ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐนาติ อริยมคฺคปญฺญา เตสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุตฺตรฏฺเฐน เสฏฺฐฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยาฯ อถ วา ตโต กิเลเสหิ, สํสารวฏฺฏโต วา อุตฺตรติ สมติกฺกมตีติ ตทุตฺตรา, ตสฺสา อตฺโถ ตทุตฺตรฏฺโฐฯ เตน ตทุตฺตรฏฺเฐนฯ ตตุตฺตรฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ, ตโต อุตฺตรฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐนาติ ผลวิมุตฺติ อปริหานิวเสน ถิรตฺตา สาโร, ตํ อติกฺกมิตฺวา อญฺญสฺส ปริเยสิตพฺพสฺส อภาวโตปิ สาโรฯ สา วิมุตฺติ เตน สารฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยาฯ อมโตคธํ นิพฺพานนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํ , สจฺฉิกิริยาย สตฺตานํ ปติฏฺฐาภูตนฺติ โอคธํ, สํสารทุกฺขสนฺติภูตตฺตา นิพฺพุตนฺติ นิพฺพานํ, นตฺเถตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานนฺติปิ นิพฺพานํฯ ตํ สาสนสฺส นิฏฺฐาภูตตฺตา ปริโยสานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยํฯ เอวํ อิมสฺมิํ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส สตฺตสหสฺสานิ สตฺตสตานิ จตฺตาลีสญฺจ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติฯ

อิทานิ เตสํ เอวํ นิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ ‘‘เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺตี’’ติ นิคมนํ กโรติ, ตสฺส อภิมุขํ กตฺวา ญาตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตํญาตฏฺเฐน ญาณนฺติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ ธมฺมานํ ชานนฏฺเฐน ญาณํฯ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ ปการโต ชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจตีติอาทิโต ปุจฺฉิตปุจฺฉา นิคเมตฺวา ทสฺสิตาฯ เตน การเณน ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย

อภิญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปริญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] ปริญฺเญยฺยนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ปริญฺญาสทฺเทน ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติ ติสฺโส ปริญฺญา สงฺคหิตาฯ เหฏฺฐา ‘‘อภิญฺเญยฺยา’’ติ ญาตปริญฺญาย วุตฺตตฺตา อุปริ ‘‘ปหาตพฺพา’’ติ ปหานปริญฺญาย วุตฺตตฺตา ตีรณปริญฺญาว อิธ อธิปฺเปตาฯ ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโยติ อาสวานญฺเจว อุปาทานานญฺจ ปจฺจยภูโต เตภูมกผสฺโสฯ โสปิ หิ อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนหิ สห อาสเวหีติ สาสโว, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺธเนน อุปาทานานํ หิโตติ อุปาทานิโยฯ ยสฺมา ผสฺเส ตีรณปริญฺญาย ปริญฺญาเต ผสฺสมุเขน เสสาปิ อรูปธมฺมา ตทนุสาเรน จ รูปธมฺมา ปริญฺญายนฺติ, ตสฺมา เอโกว ผสฺโส วุตฺโตฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

นามนฺติ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน นิพฺพานญฺจฯ รูปนฺติ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปานิ จตุวีสติฯ จตฺตาโร ขนฺธา นมนฏฺเฐน นามํฯ เต หิ อารมฺมณาภิมุขา นมนฺติฯ สพฺพมฺปิ นามนฏฺเฐน นามํฯ จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ นาเมนฺติ, นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติฯ สนฺตติวเสน สีตาทีหิ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ รุปฺปนฏฺเฐนาติ กุปฺปนฏฺเฐนฯ สนฺตติวิปริณามวเสน หิ สีตาทีหิ ฆฏฺฏนียํ ธมฺมชาตํ รูปนฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน นามนฺติ โลกิกเมว อธิปฺเปตํ, รูปํ ปน เอกนฺเตน โลกิกเมวฯ

ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ตา โลกิกา เอวฯ อาหาราติ ปจฺจยาฯ ปจฺจยา หิ อตฺตโน ผลํ อาหรนฺตีติ อาหาราฯ กพฬีกาโร อาหาโร ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโรติ จตฺตาโรฯ วตฺถุวเสน กพฬีกาตพฺพตฺตา กพฬีกาโร , อชฺโฌหริตพฺพตฺตา อาหาโรฯ โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุกาย โอชาเยตํ นามํฯ สา หิ โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตีติ อาหาโรฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉพฺพิโธ ผสฺโส ติสฺโส เวทนา อาหรตีติ อาหาโรฯ มนโส สญฺเจตนา, น สตฺตสฺสาติ มโนสญฺเจตนา ยถา จิตฺเตกคฺคตาฯ มนสา วา สมฺปยุตฺตา สญฺเจตนา มโนสญฺเจตนา ยถา อาชญฺญรโถฯ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาฯ สา หิ ตโย ภเว อาหรตีติ อาหาโรฯ วิญฺญาณนฺติ เอกูนวีสติเภทํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานโคจรา ขนฺธา, มชฺฌปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ